Qualchosetta da Segl e sieus abitants
da G.Gartmann
Il text originel in tuotta lungezza es da chatter i’l Chalender Ladin dal 1949

La fundaziun da la Pro Lej da Segl
Dr. Robert Ganzoni
Chalender Ladin 1949

Il cumanzamaint da l’industria d’esters a Segl
Extrats dad ün artichel da dr. P. Barblan publicho aint il Chalender Ladin 1949

Qualchosetta da Segl e sieus abitants
da G.Gartmann
Il text originel in tuotta lungezza es da chatter i’l Chalender Ladin dal 1949

• Agricultura
  
  Anticamaing saro nossa vschinauncha in granda part steda abiteda da pas-cheders. Ad es da presumer, cha Segl Baselgia saja la part veglia da la vschinauncha. Segl Maria, in documaints pü vegls numno Sillis majorias, voul dir Segl dals pros, saro sto fabricho pü tard. La cultivaziun da la bella planüra traunter ils duos lejs da Segl e Silvaplauna, chi d’ün temp saro steda inundeda dals duos flüms l’En e l’Ova Granda u l’ovel da Fex, es steda ün dür cumbat culs elemaints, ma reuschit infin e regalet als rueleders üna magnifica planüra prativa. Ella ho üna dimensiun da var 250 ha e furnischa il pevel per 150 vachedas.
  …
  Per la racolta dal fain, natürelmaing sainza rasdiv, vegnan ingaschedas forzas estras, Malenkers, Clavenascs, Vuclinascs e Bergamascs ect.
  …
  
  
• Lö da cura
  
  L’avantag dal lö da cura giodan natürelmaing eir bgers abitants, sajan impresaris, butiers, vitüriers, pas-cheders, barchiröls, lavunzas ed oters pü. Che influenza cha’l trafic d’esters ho gieu pel lö e sieus abitants es sgür eir da conclüder our dal richev per venditas da terrain per fabricher avdaunzas per esters, chi’s stabilittan quia in egnas chesas. Na main cu 10 villas sun fabrichedas daspö 30 ans unicaming in Fex Platta ed in oters lös as pajet il terrain infra il svilup da frs. 2.50 fin frs. 20.-- il m2.
  …
  Circuls interessos, e que es pü u main tuot la populaziun, discuorra e progettescha perfin süll’arriveda da la stagiun d’inviern l’erecziun d’üna funiculera a s-chabels fin sü vers la sommited dal Piz Curtinella. Chi chi vivaro vzaro! Cha la cuntredgia nu saja d’inviern main bella cu da sted, ans persvada nossa giuventüna, e savais il motiv. Il Club dals skiunzs procura per divertimaint, e’ls pioniers da quaist sport in nossa val pretendains d’avair gieu a Segl, siand già l’an 1863 stos ils prüms skis in adöver quiesü.
  
  
• Plattas da Fex
  
  L’explotaziun da telas es üsiteda daspö bgers ans cun discret success. Il tard da l’utuon fouran ils lavuraints, indigens u malenkers, aint in l’intern da la muntagna ün tunnel, chattan alura lo cun pü u main furtüna ün blöchun e’l sfendan. Las plattas vegnan furmedas a rectanguls da differentas grandezzas upür laschedas irreguleras. Ellas vegnan sortidas e mnedas in vschinauncha per lur adöver scu predit. Cotres as fuorma durant l’inviern üna pitschan industria da quaist gener, … .
  Cur cha vers al fin dal mais marz il terrain as sdriegla darcho, stu la cheva esser banduneda, perche il tunnel crouda insembel.
  …
  
  
• Chatscha
  
  Melgro il grand numer da chatscheders chi l’exercitescha, es nossa cuntredgia discretamaing richa da sulvaschina. Inters tröps da chamuotschs as giuvaintan süllas sommiteds da las muntagnas, chavriöls pasculeschan in proximited da las avdaunzas, il tschierv passa spevgiamaing tres ils gods e relascha bain suvenz ils stizis perfin in las culturas ed aint il üertins da god.
  …
  Per ils chatscheders dimena ün veritabel paradis. Ün am raquintaiva, bain già avaunt bgers ans, cha la chatscha l’hegia spüert taunt ch’el per sia famiglia da tschinch members nun hegia per tuot l’an gieu da cumprer otra charn. El dschet que bain in rumauntsch e na in latin, uschigliö nu l’avess cret!
  ...
  
  
• Lingua
  
  Nossa populaziun es in granda part rumauntscha, uschè cha las trattativas in radunanza cumünela e sieus protocols paun gnir mnos in lingua rumauntscha. Siand nus chantunais culla Bergiaglia ed aviand eir bgers Bergiagliots possess in vschinauncha, es la lingua steda infiltreda da tscherts filins da lur idiom, chi però nu molestan l’incletta. Ch’ün taidla ün daseg prodüt üna vouta d’üna veglia cuntadina da Fex: „Nos Fadri es cuaint il Mot, nu’l ho enca glivro da guarner.« Il pü vegl documaint rumautsch aint in l’archiv cumünel es dato da l’an 1469.
  ...
  La prüma inscripziun in noss cudesch publics in lingua tudas-cha es dateda dals 12 schner 1852.
  ...
  
  

E per glivrer ho’l scrit:

Modestamaing passantains eir nus cò la vita, e cun ün pô ideels ed amur per sögl e natüra as lascha viver eir cò!

retuorn

La fundaziun da la Pro Lej da Segl
Dr. Robert Ganzoni
Chalender Ladin 1949

Pro Lej da Segl

Scha’s guarda in ün bel di da sted giò da la Muott’Ota sur Segl sün la val da l’En, schi resta bain iminchün impreschiuno dal queder grandius chi’s spordscha a sieu ögl. Ils lejs d’Engiadina, in lungia culauna da Malögia fin San Murezzan, briglian illa splendur dal sulagl. E be ün cuort mumaint pü tard as spievla in lur limida clerezza la verda pradaria, ils gods s-chürs, las vschinaunchas ed imposantas muntagnas chi’ls contuornan. Ün queder da genuina bellezza natürela, scu cha’s po ir dalöntsch a tschercher e chi fuorma eir adüna darcho l’admiraziun na  be dals indigens, ma eir dals numerus visitaduors da  la val.

E tuottüna ho l’Engiadin’ota decennis a la lungia, na güst scu ünsacura cun speda e fö, ma in acaints cumbats dals spierts stuvieu as duster tuot oter per eviter cha quaist queder da bellezza natürela, quaist’attracziun dal muond, vegna per adüna melamaing sdischagio, ruvino.

Ils grands batschigls natürels dals lejs da Segl e Silvaplauna, sül prüm quel da Segl, stuvaivan in lur otezza da ca. 1800 msm fasciner la tecnica e l’ota finanza in fatscha al fat, cha be dasper as rechatta la Bregaglia e Clavenna sün ün’otezza sur mer da be 330 fin 1200m. Che avantags immens, tecnics e finanziels, in sfrüttand cò las ovas dals lejs d’Engiadin’ota sün tela profundited e que cun relativ pitschna distanza!

Na per ünguotta, cha già i’ls ans 1890 la tecnica s’ho impatriunida da l’ideja, ün mumaint chi füss sto zuond prievlus, già cha quella vouta nun exitiva auncha ledschas chantuelas e federelas sur l’exportaziun da las forzas d’ova. Però haun tuottüna fin dal 1905 vis la glüsch dal muond ils plans Zschocke e Leischer chi vulaivan accumuler süsom l’Engiadina auncha pü grandas massas d’ova in erigind archas d’ün otezza da 2.3m a Segl e Malögia, munind quaistas, largias da 4.5m da bellas lingias da bos-cha, üna spassageda cun baunchs per as reposer e bain eir «admirer» che bellas robas cha la tecnica vo fand, speravi ouvras auncha taunt grandiusas!

E pochs ans zieva, già dal 1918, ho ün seguond proget, quaista vouta dals srs. Meuli/Salis, vis la glüsch dal muond. Quel evitaiva d’uzer il nivè natürel dal lej, ma operaiva cun ün pü grand sbassamaint dal lej da 5m düraunt il temp d’inviern. Tuots duos quintaivan da l’implir sü darcho per la stagiun da sted, in condüand l’ova da l’Ordlegna e quella da Fex in avegnir aint il Lej da Segl. Dimena duos ovas da vadret chi stuvaivan ruviner per adüna las culuors bod unicas in lur limpida clarited dal Lej da Segl.

Ils cumbats chi dürettan decennis a la lungia, sajan cò be güsta menziunos. Vulair entrer in detagls, impliss ün cudesch e na ün cuort atrichel pel Chalender Ladin. Dal 1934 gnit eir il proget Meuli/Salis respint da la regenza e pü tard dal Grand Cussagl e dal Tribunel federel.

Ma già sül principi dals ans quaraunta eiran già nouvs progets per gnir suotamiss a las vschinaunchas ed a las autoriteds chantunelas e federelas.

Vulaiva l’Engiadin’ota assumer ün nouv cumbat, per la terza vouta infra 50 ans? Nu ris-chaiv’ün da stanglanter cul temp ils publics e’ls singuls, s’impissand eir süls grands cuosts cha las vschinaunchas avettan già da supporter per s’oppuoner als prüms duos progets? Quels avaivan custo da que da 60 milli francs, e pür i’ls ultims ans pudet l’ultima rata dal relativ debit gnir extinta. E già staivan nouvs, auncha pü difficils cumbats in vista, cumpiland singuls nouvs progets d’üna tecnica fantastica eir il Lej da Silvaplauna, las ovas da Roseg e Bernina.

Perque s’ho furmeda la Cumünaunza Pro Lej da Segl, e que la reuschit fin la fin dal 1946 da rabglier insembel ils mezs bsögnos per indemniser las vschinaunchas territorielas da Segl cun frs. 100 000.— e da Stampa cun 200 000.— per cha renunzchan per la düreda da 100 ans sün ün’explotaziun idraulica da lur lej. Eir ils cuosts cha quaista nouva granda champagna involvet, pudettan gnir cuverts ed in pü gnir miss il fuonz per üna reserva chi dess servir a proteger las rivas e genuin aspet na da be dal Lej da Segl, ma eir da quel da Silvaplauna e taunt cu pussibel eir pü ingiò per nossa val. Uschè già, seguond statüts da la Cumünaunza Pro lej da Segl. Perche speravi a l’ideja dad impedir il sfrüttamaint idraulic chi stuvess sdischager tres sias conseguenzas per adüna l’aspet bod unic in sieu gnener süsom la val, voul quaista sistematicamaing, d’accord cun las vschinaunchas interessedas, eir eviter in oter möd ün sdischagiamaint pü dannaivel da las rivas, il tuot confuorm a las normas fundamentelas cuntgnidas aint ils contrats cun Segl e Stampa. Quaists gnittan firmos in üna solenna radunanza traunter ils interessos als 12 november 1946 sü Malögia, illa Stüva Orsini, als 22 marz 1947 inscrits i’ls cudeschs fundiaris da Segl e Stampa. Tuot que, scu eir l’ulteriur proceder da la Cumünaunza Pro Lej da Segl, guido dal sentimaint: 

«Ninglur i’l muond inter nun ais
uschè superbi bel pajais,
scu mia Rezia.»

Chi chi voul, per amur da nossas meras, s’unir a quaists forzs, ch’el aintra in nossas filas e cumbatta cun nus. Las cundiziuns finanzielas sun hoz suppurtablas per scudün, l’essenziel ais il bun spiert e al ferma volunted da cooperer cun nus.

Schlarigna, als 10 avuost 1948
Per la Cumünaunza Pro Lej da Segl
Il prasura: Dr. Robert Ganzoni

retuorn

Il cumanzamaint da l’industria d’esters a Segl
Extrats dad ün artichel da dr. P.Barblan publicho aint il Chalender Ladin 1949

Ils prüms indizis cur cha esters capitettan fin Segl, nun as laschettan refer. A savains ch’illa prüma mited dals ans 1860 magister Caviezel avaiva stimulo il falegnam Hnatek da fer skis.

Traunter il 1865 e’l 1870 es da dater la prüma müdeda d’üna chesa paurila in ün pitschen albierg da 40 lets, il quêl füt ingrandieu aunz il 1879, in agiundschand ün seguond blöch al vegl. Cun que fet ün plazza per 60 lets. Dal 1894 seguit ün terz ingrandimaint e dal 1908 il quart ed ultim chi det fuorma d’hotel modern, scu ch’el as preschainta hoz suot sieu prüm nom d’ »Alpenrose».

Il prüm proprietari eira Nadig da Parpaun, il non dals albergists e dal cho d’posta Fümm da Fex. …

Dal 1879 surpigliet Ludwig Barblan la fitteda da chesa e fuonz ed as güdet cun metter esters in chesas privatas, da süsom fin giosom Parvigl e fin our a Baselgia. * … Ün nun as fo facil ün’imaginaziun da la lavur chi eira da praster dal patrun e pür da la patruna, ma eir da tuot la servitüd in quels trais mais da mited gün fin mited settember. Be cun clers e vasts preparativs, grandas reservas in murütsch, clignas e magazins, cun saglir sü e giò per s-chelas da la damaun a la saira e durmir poch, arrivaiv’ün a cuntanter ün pô ün pô ils esters. …

Simil svilup chattains eir i’l Hotel Edelweiss, chi dominaiva la part giò da Parvigl. Quaista chesa füt eretta da prüm innò scu albierg tres Pol Zuan. … L’Hotel Edelweiss für eret dal 1874 als 1875 eir cun 40 lets, ma bger pü bain proporziuno. ...

Da Calvenna saro gnieu bger, perche ans ed ans arrivaivan sül di da l’eivna fixo cun char e chavagl il Monti culs peschs e pullam. Andas, ochas, galdiners e sch’ün vulaiva culombs e gingins mnaiva il Casarico, e la Bionda, ch’ün mê nun ho savieu inandret scu ch’ell’as numnaiva, arrivaiva culla frütta e verdüra. …

Per der ün’ideja da la primitivited dals prüms temps, ma eir da la cordialited e collavuraziun traunter giasts ed usters paun servir il seguaints evenimaints. Scha staiva i’l «Alpenrose» in principi propi miser culs locals publics, schi auncha pês eira cullas ovas e pür culs lös secrets. Da quels existivan sün 60 lets duos. Quintè uossa, cha d’istess temp eiran duos lampas da petroli in chesa. Ils giasts stuvaivan as cuntanter cun chandailas da saiv, chi gnivan culedas da l’ustera. Uossa mettè, ch’iminch’an, cur faiva trid’ora e fraid, tuot la cliantella gniv’attacheda da disturbis da digestiun. Ün’intera legenda as colliaiva cun quists evenimaints periodics, chi purtaivan alarm pustüt da not. A, que eira bel e bun, scha uster e meidi racumandaivan scu megldra masdina il bun vuclina vegl, ma quellas processiuns cun chandailas tuotta not davanut quels üschets serros e perchüros da professers, barunessas, fabricants, directuors, assessuors, güdischs, referandars e madams da tuot ils geners – scha quella glieud nun avess gieu il bun spiert d’umur e d’illarited nu füss resortieu la poesia da professer Curtius in memoria a las curridas a la porta, sur la quella avess pudieu ster l’inscripziun quasi dantesca: «Lasciate ogni speranza, voi chi non entrate.» …

Da quels temps sustgnaivnan ils giasts ils buns predschs da l’uster, güdaivan riand a surpasser melinscuntras, e cun lur agüd füttan installos insembel cul grand Hotel Kulm da San Murezzan dal 1901 ils prüms comads a l’inglaisa tres misterauns da Londra. In quist möd as güdaivan esters ed indigens per indrizzer dal 1890 ils idrants, per fer quels 40 kilometers sendinas da spassagedas (cuosts da var 12'000 francs!), per trer no la glüsch electrica e per bgeras otras chosas main importantas. …

* La part da Maria da la Plazza Cumünela vers la fuschigna as nomnaiva «gio da Parvigl u Pervih» e la part da Maria da la Plazza Cumünela vers Baselgia as nomnaiva «our da Parvigl u Pervih»

retuorn